TEMAT

MILAN DEDINAC – JEDAN ČOVEK NA PROZORU OSLUŠKUJE JAVNU PTICU

Temat priredila: Jelena Milinković

Jelena Milinković

UVOD ILI FAKTOGRAFIJA

     Milan Dedinac (1902–1966) – beogradsko dete, francuski đak, jedan od trinaestorice potpisnika manifesta, najizrazitiji lirik među nadrealistima, osnivač časopisa Svedočanstva, sledbenik Branka Radičevića, prijatelj Marka Ristića, nemački zarobljenik, dugogodišnji urednik lista Politika, osnivač Književnih novina, upravnik Jugoslovenskog dramskog pozorišta, pesnik, esejista, likovni i pozorišni kritičar, suprug Radmile Bunuševac.
     Pedeset godina srpske kulture, počevši od dvadesetih,  pa sve do šezdesetih godina XX veka, neizostavno su obeležene prisustvom, između ostalih i Milana Dedinca, i to ne samo u književnom, već i u pozorišnom i likovnom životu. Recepcija ovog autora nije onakva kakvom bismo želeli da bude i kakva bi trebalo da jeste, s obzirom na kulturni doprinos koji je iza sebe ostavio. Kada govorimo o prijemu dela Milana Dedinca u književnoj javnosti, ne možemo da ne uočimo kako postoji nekoliko faza i oblika recepcije. Tokom dvadesetih i tridesetih godina Dedinac je deo književno-umetničkog kruga ljudi koji aktivno rade na uspostavljanju novih avangardnih evropskih tokova u književnosti. Tih godina on aktivno i predano deluje u okviru relativno koherentne grupe mladih umetnika. Njihova višestruko usmerena borba, neraskidivo vezana za društvena kretanja i politiku, praćena je čestim hapšenjima i cenzurom, s jedne strane i analitičkim međusobnim čitanjem pripadnika grupe, sa druge. Nakon rata Dedinac je jedan od onih koji formiraju kulturni prostor tadašnje Jugoslavije. Tih godina njegovo obimom neveliko delo se kanonizuje i propraćeno je kako novim izdanjima ranijih zbirki i izborima iz poezije, tako i tada najznačajnijim književnim nagradama: Oktobarska nagrada grada Beograda, Zmajeva i Sedmojulska nagrada. Nakon smrti Milana Dedinca 1966. godine, pa do početka devete decenije dvadesetog veka njegova poezija se objavljuje samo u dva navrata, u razmaku od po deset godina, i to oba puta u redakciji Svete Lukića 1972. i 1981. godine. Praktično, od smrti Milana Dedinca njegovo prisustvo u našoj kulturi, kao i prisustvo mnogih drugih velikih književnika iz istog kruga, kreće se silaznom putanjom, na kojoj se sporadično uočavaju malobrojni tekstovi i publikacije vezani za njegovo ime.
     Ovim tematom želimo da podsetimo na jedno od važnih imena srpske kulture i da skromno doprinesemo boljoj recepciji ovog autora. U požarevačkom časopisu Braničevo (br. 1–2/2008, glavni i odgovorni urednik Biljana Milovanović) u okviru rubrike Skica za portret objavljen je temat posvećen Milanu Dedincu (priređivač Jelena Milinković). Temat koji ovde objavljujemo svakako se naslanja na tekstove iz Braničeva, na koje želimo i da podsetimo. Tada je objavljeno sledeće: Biografija; Dubravka Bouša, Pjesnički znak kao moralni čin; Jelena Milinković, Nekoliko pogleda na knjigu Milana Dedinca Od nemila do nedraga; Milan Dedinac, Ja sam to oko koje gleda; Milan Dedinac, Izbor iz poezije (Moć prostora, Pesme ranog ustajanja 7, Noćna vračanja 1, Đurđevska pesma, Pesma gonjenog druga I). Ovom prilikom nepromenjene objavljujemo jedino tekst zagrebačke autorke Dubravke Bouše, Pjesnički znak kao moralni čin, koji je rezultat rada na doktorskoj disertaciji posvećenoj Milanu Dedincu, i zamišljeni intervju Ja sam to oko koje gleda. Svi ostali tekstovi pretrpeli su manje ili veće izmene. Tekst Biografija je drugačije organizovan i dopunjen selektivnom bibliografijom radova Milana Dedinca i radova o njemu, a tekst Nekoliko pogleda  objavljujemo pod drugim naslovom, dopunjen i izmenjen. Najveće promene je pretrpeo izbor iz poezije ovog autora koji je u potpunosti drugačiji shodno izmenjenom cilju temata – u Braničevu smo želeli da osvetlimo zasenčene strane poezije ovog pesnika i da objavimo manje poznate i drugačije pesme od onih koje se kontinuirano objavljuju u raznim izborima. Sada želimo da, što je moguće celovitije, predstavimo njegovo stvaralaštvo i u skladu sa time je, i naš izbor, i organizacija temata. Kao potpune novine u okviru temata donosimo tekst Uvod ili faktografija, Izlog Milana Dedinca i esej U traganju za izgubljenim detinjstvom.
     Ovom prilikom objavljujemo u celini dve poeme: Javna ptica i Jedan čovek na prozoru. Za ovakav izbor smo se odlučili jer smatramo da ova dva neobična i žanrovski nesvodiva teksta imaju neospornu umetničku vrednost i da su bez obzira na datum nastanka aktuelni današnjem čitaocu poezije i inspirativni za savremena tumačenja. Drugi razlog objavljivanja baš ovih tekstova Milana Dedinca jeste pretpostavka, od koje polazimo, da se ove dve poeme mogu posmatrati kao dva pola poezije ovog pesnika. Poema Javna ptica je nastala u ranoj fazi, fazi apsolutne lirike i predstavlja ne samo vrhunsko ostvarenje srpske nadrealističke, već i celokupne međuratne poezije. Na ovu poemu će se pedesetih i šezdesetih godina nadovezati faza intelektualne i kosmičke lirike, tj. ciklus pesama Putovanja po Crnoj Gori i poema-povest Malo vode na dlanu. Poema Jedan čovek na prozoru pripada fazi objektivne lirike koja će se dalje ostvariti u logoraškim pesmama Pesme iz dnevnika zarobljenika br. 60211. Predstavljanjem ove dve poeme otvaramo prostor za dalje tumačenje celokupne poezije ovog neobičnog i nedovoljno pročitanog pesnika.  

*

     Poema Javna ptica je prvi put objavljena krajem 1926. godine kao zasebna publikacija, svojevrsna plaketa od 13 stranica i predstavlja prvu publikaciju Milana Dedinca, pesnika koji je do tada bio poznat po nekoliko pesama objavljenih u periodici. Javna ptica je odmah po objavljivanju od strane budućih nadrealista prihvaćena kao izvanredan primer nadrealističkog stvaranja. O njoj kao o pesmi s one strane govori Dušan Matić¹, a kao o poemi van literature Marko Ristić². Marko Ristić povodom ove poeme piše programski tekst-manifest Objava poezije i veliča kako umetničke vrednosti poeme tako i moralne pretpostavke i načela Milana Dedinca koji su svoj potpuni izraz doživeli u ovoj obimom nevelikoj knjizi. Nadrealistički pokret u Srbiji, koji tih godina nastaje, upravo se zahvaljujući ovoj poemi dodatno konstituiše i uspostavlja, pa tako Dušan Matić³ odgovarajući na negativnu kritiku Javne ptice koja se pojavila u Ilustrovanom listu⁴ iznosi jasno i nedvosmisleno nadrealistički program i ideje ističući upravo kolektiv u čiju snagu veruje, a koji će nekoliko godina kasnije biti i zvanično konstituisan kao nadrealistički pokret u Srbiji. Javna ptica je nastala u relativno mirnom prednadrealističkom periodu koji je trajao od 1925. do 1929. godine i koji je obeležen individualnim nadrealističkim ostvarenjima, kao što su Krov nad prozorom (1925) i Koren vida (1929) Aleksandra Vuča i Bez mere (1928) Marka Ristića, a koja dovode do konačnog formiranja nadrealističkog pokreta 1930. godine.
     Milan Dedinac o svojoj nadrealističkoj anti-poemi trideset godina kasnije, u svojoj knjizi odabranih pesama Od nemila do nedraga⁵ piše: „I žao mi je bilo što Javnu pticu, koju sam sam ilustrovao, nadgledao dok se slagala, štampala, koričila, što nisam mogao sam i da je složim, otštampam, pa da uzletajući sa moje ruke ponese i sve njene otiske. A radovalo me je opet, što jedared otštampana, nije ličila na knjigu. Pre na sve drugo – na reklamnu brošuru kakve fabrike, možda fabrike mirisa; na note nekog ʻšlagera’, čak na berzanski izveštaj – samo ne na pravu knjigu, najmanje na književno delo.“⁶ Dakle, Milan Dedinac je sam objavio ovu svoju poemu u čuvenom Marsias izdanju i ona je štampana u, za to vreme, malom tiražu od svega dvesta primeraka. Prema zaključcima Milanke Todić zbog ovoga je predstavljala vrlo ekskluzivnu publikaciju: „Kada se posle mnogih odlaganja konačno pojavila u decembru 1926. godine, Javna ptica je pripadala retkim vrstama, jer je bila štampana u tiražu od svega dvesta primeraka, dok su Putevi i Svedočanstva brojali hiljadu kopija.“⁷ Ova značajna anti-knjiga je odmah po objavljivanju u Beogradu poslata u Pariz, ne samo Marku Ristiću, koji je u tom trenutku bio tamo, već i Aragonu, Elijaru i Bretonu. Ristić je pojavu Javne ptice uzeo kao važan datum, kao najviši trenutak misli svoje sredine i vremena, i kao poetski izraz koji je pružao bazu za manifest njegove grupe.⁸ Ova poema bez obzira na to što je objavljena u prednadrealističkom periodu predstavlja najizrazitiji primer nadrealističke poezije Milana Dedinca i jedan od najboljih dostignuća srpskog nadrealizma uopšte. Dedinac je predano i godinama radio na njenom tekstu, a dve godine pre njenog objavljivanja nije se pesnički oglašavao. Brižljivo i potpuno sam pripremio je knjigu za štampu opremivši je i svojim neobičnim ilustracijama – tri halucinatne fotomontaže. Ovim postupkom ukazuje kako na važno prožimanje likovnog i književnog u nadrealizmu, tako i na liniju ilustrativnosti i likovnosti koju će razvijati u narednim knjigama – gotovo sve knjige Milana Dedinca će biti ilustrovane.
     Nakon prvog izdanja 1926. Javna ptica je nekoliko puta u celosti preštampavana. Dedinac je u celini, sa neznatnim izmenama, objavljuje u oba svoja izbora Od nemila do nedraga 1957. godine i u Pozivu na putovanje⁹ 1965. godine. Dosledno je ova poema objavljivana i u redakcijama Svete Lukića iz 1972. i 1981. godine¹⁰ i u izboru Leona Kojena Malo vode na dlanu 2004. godine¹¹, a njeni delovi su štampani u nekoliko važnih antologija među kojima je i antologija Zorana Mišića. 

*

     Poema Jedan čovek na prozoru je prvo objavljena 1937. godine u društveno angažovanom septembarskom dvobroju časopisa Naša stvarnost (broj je bio posvećen odbrani kulture u Španiji), a istog meseca (sa veoma preciznim datiranjem 13. 9. 1937) ovaj tekst je objavljen i kao pojedinačna publikacija. U periodu između dve poeme Dedinac se oglašava jedino u nadrealističkom almanahu Nemoguće (1930)¹² sa ostvarenjem Plamen bez smisla. Zanimljiv je podatak da je pisac prve nadrealističke poeme bio književno gotovo potpuno neaktivan upravo tokom trajanja organizovanog nadrealističkog pokreta (1930–1932)¹³. Poema Jedan čovek na prozoru ima dozu dokumentarnosti s obzirom na to da je inspirisana konkretnim događajem − razornom beogradskom košavom – i kao takva predstavlja Dedinčev zaokret ka objektivizaciji i svojevrsno ospoljavanje pesničke imaginacije. U njoj nalazimo ostvarenje nekih ključnih dijalektičnih parova koji obeležavaju stvaralaštvo ovog pesnika kao što su: mešanje poetskog i proznog diskursa, preplitanje fikcionalnog i dokumentarnog, spoljašnjeg i unutrašnjeg, intimnog i javnog. Svi ovi dijalektični parovi će dalje biti razvijani u narednoj, posleratnoj zbirci Pesme iz dnevnika zarobljenika br. 60211. Takođe, ova poema postavlja veoma važna i tada aktuelna pitanja vezana za poetski angažman koja će svakako biti aktuelizovana u posleratnim godinama u srpskoj i jugoslovenskoj umetnosti. Komentarišući prilog Milana Dedinca u Našoj stvarnosti Dušan Matić i Koča Popović pišu: „ ...pitanje je koja je od tih pesničkih manifestacija stvarna sa gledišta budućnosti tj. koja je od njih vezana za one snage koje pokreću društvo napred, koja od tih poezija proizilazi iz ovih snaga, učestvuje u njihovom delanju i utiče na njih. Poezija nije samo akt inspiracije, već isto toliko i akt opredeljenja. (...) Pesnička dela, kao što je Jedan čovek na prozoru, iako svojom tematikom i svojim načinom izražavanja ne govore jezikom neposredne današnjice, govore nam ipak o današnjem čoveku, i to onom koji je, u krajnjoj liniji, i pored sveg isključivog preokupiranja sobom i pored sve svoje sublimiranosti u izražavanju, okrenut novom čoveku.“¹⁴ Objavljujući poemu Jedan čovek na prozoru u Od nemila do nedraga Dedinac pored svedočenja Koče Popovića i Dušana Matića u propratnom tekstu vezanom za poemu preštampava i delove eseja U traganju za izgubljenim detinjstvom. Ovaj obiman esej je ključan za razumevanje poeme Jedan čovek na prozoru, ali i značajan kao doprinos nastajućoj polemici o socijalnoj literaturi tridesetih godina XX veka. U traganju za izgubljenim detinjstvom nastaje povodom izložbe dečijih crteža i prvi put je objavljen u Krležinom Pečatu 1939. godine. Nakon prvog objavljivanja esej je u celini objavljen jedino u izboru Noć duža od snova. Odlučili smo se da zbog nedostupnosti ovog teksta, a svesni njegovog značaja za razumevanje kako poeme Jedan čovek na prozoru i Dedinčeve poetike, tako i za pitanja književnog angažmana i prirode inspiracije, objavimo integralnu verziju eseja, koji naši čitaoci mogu pročitati ovde.
     Poema Jedan čovek na prozoru, objavljena deset godina nakon Javne ptice, jeste gotovo nedostupan tekst. Nakon objavljivanja u Pečatu i u vidu samostalne publikacije (1937) ova poema je jedino u celosti preštampana dvadeset godina nakon prvog izdanja u knjizi Od nemila do nedraga (1957). U svakom narednom izboru Dedinčeve poezije, bilo da je sam Dedinac pravio izbor ili je to radio Sveta Lukić, nije objavljivana u celini: Milan Dedinac je skraćuje u Pozivu na putovanje, a najposvećeniji priređivač i istraživač Dedinčeve poezije Sveta Lukić u oba svoja izbora je vrlo radikalno čisti kako od proznih, tako i od dokumentarnih i manje liričnih delova.¹⁵ 

*

      U Objavi poezije Marko Ristić ukazuje na važnost ilustracija u Javnoj ptici i na njihovu suštinsku povezanost sa poezijom. Specifičnost ovih ilustracija tiče se njihove prirode: „Jer, Javna ptica nije kao sve tradicionalne zbirke i antologije pesama ilustrovana vinjetama i crtežima manje-više poznatih umetnika – ona prvi put donosi, to ističe i Ristić, halucinantne fotomontaže, tri slike koje potiču od istog autora i koje su nastale po istom principu kao i poetske slike.“¹⁶ Ilustracije u Javnoj ptici nemaju čvrstu vezu sa tekstom u smislu da se odnose na tačno određeni deo poeme i da imaju ilustrativnu ili narativnu funkciju. One su za tekst još čvršće vezane time što su nastale po istom principu kao i poetske slike i iz istog poetskog nadahnuća; jer, kako poetske, tako i vizuelne slike u Javnoj ptici, šalju istu poruku i deo su iste poetike nastajući kao čista kreacija duha jednom izražena rečima, a drugi put slikom. U ovoj poemi Milan Dedinac započinje proces istraživanja odnosa teksta i slike koji će razvijati i u narednim zbirkama. Zaokret ka objektivizmu u poeziji praćen je i drugačijim odnosom prema ilustracijama i njihovom odabiru. U narednoj poemi Jedan čovek na prozoru Dedinac zadržava princip ilustrovanja teksta, ali ilustracije nisu više istog autora kao i poezija. Pored simboličkog crteža Petra Dobrovića − čovek uhvaćen u paukovu mrežu − koji donosi crtačku viziju položaja pesnika, Dedinac kao deo poeme štampa i dva fotoreporterska snimka, koji pored izvoda iz novinskih članaka u vidu post scriptuma, doprinose dokumentarnom sloju poeme. Smatrajući neraskidivim ova dva sloja, ilustracija – tekst, Milan Dedinac ih 1957. godine prenosi u svoj izbor Od nemila do nedraga. Pesme iz dnevnika zarobljenika br. 60211¹⁷ su jedina zbirka ovog pesnika koja je imala dva izdanja. Prvo izdanje ovih zarobljeničkih pesama, nastalih tokom boravka u nemačkim logorima Zagan i Gerlic u periodu od 1941–1943, objavljeno je odmah posle rata 1947. godine. Drugo dopunjeno izdanje¹⁸ ovih pesama izlazi sedamnaest godina kasnije 1964, ilustrovano bakropisima Mila Milunovića. Ovo drugo izdanje je štampano na neobično velikom formatu i sadrži dvadeset dva bakropisa koji su nastali inspirisani pesmama. U ovom slučaju ilustracije ne nastaju uporedo sa tekstom kao u Javnoj ptici, niti su polazište za nastanak teksta kao fotoreporterski snimci u Jedan čovek na prozoru, već nastaju naknadno i potpuno nezavisno od autora pesama. Tek u Pozivu na putovanje 1965. Milan Dedinac izbacuje svaku vrstu ilustracija i pravi isključivo poetsku knjigu.
     Neke od ovih ilustracija kao i nekoliko drugih priloga naši čitaoci mogu pogledati u okviru ovog temata, u rubrici Izlog Milana Dedinca.   

Jelena Milinković  je rođena 1981. u Beogradu. Diplomirala je i masterirala srpsko-svetsku književnost na Filološkom fakultetu u Beogradu, gde je trenutno na doktorskim studijama. Tokom studija je obnovila i uređivala Znak − književni časopis studenata Filološkog fakulteta. Objavljivala je u Braničevu i Koracima. Radi, čita i piše u Zemunu.